Колумна
Д-р. Љупчо Велески, директор за извоз во “Витаминка”
Ковид – 19 дефинитивно го промени светот и изврши драматично влијание на секојдневните животи и работењето на целата популација на планетата. Овие промени пак имаат директен одраз врз тоа како ја купуваме храната што ја консумираме, како функционира снабдувањето со прехранбени производи во смисла на крајните потрошувачи, исто така, во смисла на добавувачите (производителите) на храна и конечно, во функционирањето на малопродажбата и угостителските објекти (ресторани, фаст фоод и сл.), чии што главни деловни операции се продажба на прехранбени производи. Во вакви околности, за колку-толку да се достигне неопходната стабилност и функционалност на системот, целиот синџир на снабдување мораше промптно да се промени и прилагоди на новите начини на набавка т.е. на “новата реалност“.
И додека се уште се движиме низ кризата, најголем дел од нашите размислувања се насочени кон она што не очекува потоа, односно кон пост Ковид – 19 периодот.
За таа цел споделувам некои клучни размислувања, засновани на заедничка група на претпоставки за тоа како ќе ги водиме нашите животи и како ќе купуваме прехранбени производи во иднина.
Овие размислувања се во светло на вкупната индустрија за производи за широка потрошувачка – малопродажба, производство, логистика и дистрибуција (FMCG- Fast Moving Consumer Goods) и во тој контекст на прехранбените производи, како составен дел од оваа милје.
Понатаму, овие размислувања не се базираат исклучиво на проекција на процесите на малопродажбата во Македонија, туку во поголема мерка се однесуваат на феномените што под влијание на пандемијата се случуваат во глобалната малопродажба, место каде македонските производствени компании во најголем дел ги реализираат своите производи, а токму новите процеси кои се случуваат таму имаат силно повратно влијание врз овие компании.
Новиот пејзаж (Rothwell, G./Rigney, P.) отприлика изгледа вакa:
А) Вирусот и загриженоста околу вирусот ќе останат во фокусот на целата јавност уште некој (неизвесен) период на време. Вакцината се уште не е на повидок на краток рок, што дава право на претпоставката дека претпазливоста за социјални собири од која било форма ќе потрае.
Б) Социјалното дистанцирање ќе биде со нас уште некој (неизвесен) период на време. Импликацијата на оваа состојба е значајна кога станува збор за малопродажни објекти од сите големини и формати, но специјално и за помалите продавници (ТТ – trаditional trade/conveninece store), кои веројатно ќе бидат предмет на посебна грижа.
В) Интернет интеракциите што се развиваат помеѓу крајните потрошувачи и деловните субјекти, како последица на рестрикција на директниот контакт, ќе имаат трајно влијание на односот купувач-продавач, создавајќи во иднина нови можности и нови барања.
Г) Како трајно економски наследство на Ковид-19, ќе остане свртувањето на трговците и потрошувачите кон сопствената заедница (во многу поголема мерка од колку што беше случај претходно). Поддршката и преферирањето на локалните производители и добавувачи, а преку нив посредно и на националната економија, ќе биде интегрирана во деловните политики. Ова важи како за малите, така и за големите бизниси.
Д) Во услови на намалена и/или селектирана потрошувачка и ерозија на стандардот и куповната моќ, што за консенквенца го има намалувањето на приходите на компаниите, потребата за отворање на нови купувачи и пазари ќе расте, а со тоа извозот ќе стане примарна доктрина.
Како последица на „новиот пејсаж“, креиран од глобалната здравствена криза, се јавуваат рефлексии кои практично ги цртаат новите контури на глобалната малопродажба, а со тоа и на секторот на трговијата со храна.
На среден и долг рок можат да се очекуваат следните ефекти врз оваа индустрија (Schwab, P.N.), класифицирани во неколку групи:
1. Здравствената безбедност на сите субјекти вклучени во синџирот на снабдување, со посебен акцент на крајните потрошувачи, стана главно стратешко прашање.
Без оглед на фазата во вертикалата на снабување, се спроведуваат засилени, ригорозни хигиенски мерки: пунктови за дезинфекција, ознаки за почитување на растојание, заштитни опреми, реорганизација на просторот и сл. Безбедносните мерки станаa нова норма, кои и самите клиентите ги бараат .
2. „ Новата реалност“ ќе има силно влијание врз профитабилноста на малопродажбата.
Ако потрошувачката е во пораст, би можеле да очекуваме дека глобалната малопродажба ќе биде голем победник во кризата. Но, веројатноста дека ќе има значајни промени во структурата на трошоците и приходите е голема. Трошоците за кои се очекува да бидат зголемени се за: персонал, логистика, дезинфекција, реорганизација и адаптација на просторот, промена на структурата на производите кои се продаваат (доминација на основни животни продукти кои се со помали профитни маргини), промени во фрекфенцијата на посетата на купувачите и бројот на купувачи, имплеменатација на електронска продажба и слично. Сето тоа сигнализира дека фиксните трошоци во малопродажната индустрија ќе растат. Дали тоа ќе биде компензирано со зголемениот приход е прашање кое се уште нема одговор.
Исто така, прашање без одговор е дали малопродажните системи, компензацијата за намалената профитабилност ќе ја бараат во притисокот кон добавувачите за пониски набавни цени или ќе изградат солидарен, партнерски однос со нив?
3. Забрзано преминување кон електронска трговија (E-tailing).
Технолошките промени што и онака силно влијаеа врз овај сектор пред кризата, во текот на кризата се забрзаа со брзина на светлината. Нема враќање назад. Клиентите потполно се адаптираа и ја прифатија електронската трговија, а традиционалната „brick and mortar“ малопродажба мораше брзо и целосно да се прилагоди на новиот тренд, по цена на многу значајни човечки, електронски и логистички инвестиции.
Кај некои големи трговци на мало, големината на тимовите за подготовка и испорака (за онлајн продажба) беше многукратно зголемена.
За време на кризата, несомнено електронската продажба помогна да се одржува функционалноста на системот на снабдување, а кај некои категории на производи (не прехрана) и да се унапреди.
Анализите ќе покажат дали овој канал на продажба ќе успее целосно да ја компензира изгубената продажба во физичките локации.
Се разбира, електронската трговија никогаш нема во целост да ја замени класичната трговија, зошто меѓу другото и недостасува еден од клучните елементи -„задоволство при купувањето“, но, дефинитивно оваа криза силно го етаблира овој канал и ги принуди да го прифатат и практикуваат сите оние субјекти кои мислеа дека тоа е далечна иднина.
4. Кризата со коронавирусот, покрај драматичното влијание врз порастот на Е-трговијата, дозволи бесконтактното плаќање да се стане нова, масовна навика.
Во многу земји (вклучително и нашата) беше зголемен горниот лимит ограничувањето за плаќањата. Ова е добра вест за финансиските власти на засегнатите земји бидејќи електронските трансакции ја намалуваат стапката на даночни измами. Проценките се (Worldline) дека уделот на бесконтактни плаќања во вкупните плаќања во малопродажбата ќе се искачи на 30%-35% во 2021 година, во споредба со само 10% како што е сега.
Но, порастотот на електронските плаќања не значи исчезнување на традиционалните каси (само – скенирање, брзи ленти и сл.), туку здравствено побезбедна парична трансакција на продажните места.
5. Принудата за нова организација на продажниот простор, без разлика на големината и форматот на продажните објекти за обезбедување на максимална заштита и одржување на физичка дистанца.
Ова вклучува обезбедување и означување на простор за минимална здравствено прифатлива дистанца, еднонасочен проток/движење на посетителите, преградни бариери, нов распоред на продажниот простор и сл.
6. Промена на структурата на производите
Очекувано е во вакви апокалиптични времиња да доминира потрошувачката на основни животни намирници (леб, брашно, тестенини, млеко, масло, шеќер и сл.). Особено ќе се сеќаваме на масовните набавки на тоалетна хартија.
Супермаркетите на Алди мораа да ангажираат специјални возови за да донесат шпагети од Италија во Германија. Многу земји привремено го блокираа извозот на стратешки артикли (Србија – брашно и масло, Виетнам го блокира извозот на ориз, а Казахстан го намалува извозот на пченица и мн. други) што практично го извади од баланс системот на снабдување на ваков тип на артикли.
Без оглед на каналот (физички или преку Интернет), статистиката на набавки на храна за време на криза и затворањето на опшествата е застрашувачка: продажба на замрзната храна: + 57% (Лидл), + 51% (Кора), помфрит: + 50% (Делхаизи) супи: + 360% (Кора) (извор: ФАО).
Од друга страна, никогаш порано кај потрошувачите немало таква страст кон т.н. „здрава храна“ и органските производи, веројатно поради бенефитот за здравјето и функцијата на подигањето на имунитетот кој со нивно конзумирање се подигнува. Изненадувачки е што пазарот на органски производи во Западна Европа следи нагорна траекторија што досега не била видена. Јазот со стандардните прехранбени производи се зголемува. Во продавниците со помалку од 2000 m² растот на продажбата на органски производи е соодветно за 20 и 30 поени повисок од оној на конвенционалните производи (извор: Нилсен скенер).
Постојат две објаснувања за овој феномен. Од една страна, на потрошувачите во околности кои можат да го загрозат нивното здравје им се зголемува свесноста за производи кои им обезбедуваат поголем здравствен бенефит, а од друга страна, органските производи помалку доаѓаат во позиција на “out of stock” во споредба со конвенционалните производи.
И како трето, производите кои се продаваа во форма на рефуз, односно како концепт „без пакување“, вклучувајќи ги свежите зеленчук и овошје, како и производите кои немаа соодветно, целосна амбалажа како заштита (пр. леб и пекарски производи) мораа да го менуваа моделот на работа. Стравот од допирање на необезбедени со соодветна амбалажа и свежи производи може да продолжи следните неколку месеци, принудувајќи ги производителите и трговците да планираат решенија за да избегнат физички контакт.
7. Нови емоционални и психолошки матрици
Економската криза штотуку започна. Тоа ќе има брутално влијание врз стандардот и потрошувачката. Малопродажбата ќе се бори за „потрошувач повеќе“. Креирањето на алати и опкружување што ќе ја зголемат лојалноста на потрошувачите кон продажниот систем ќе биде високо во агендата на трговците.
Истоа така, емпатијата кон потрошувачите и флексибилноста на трговците која е во функција на подигање на нивото на задоволството при купувањето, ќе бидат клучни во зацрвстувањето на релацијата трговец – потрошувач.
Солидарноста и значењето на локалната заедницата се подигаат високо на пиедесталот на општествената свесност. Се глорифицира (со право) значењето на домашното производство и домашните компании, посебно во вакви вонредни состојби. Оваа атмосфера ќе креира потреба за поголема интеракција во локалната заедница (бевме сведоци како, дури и националните економии на земјите членки на ЕУ панично се „заклучуваа“, со изразена доза на егоизам и суспензија на меѓународна солидарност). Тоа веќе доведува до промоција на автентичноста и ќе вклучува ревалоризација на локалното производство и локалните производители.
„Близината не зближува“ ќе биде новата парадигма. Овој процес не е нов, но ќе биде попотребно од кога и да било одново да се обнови врската со производителот и да се докаже свесноста на трговецот кон потребата за поддршка на локалната заедница. (пр. Спар – Хрватска започна акција по логото „Да, наше е!“ и “Хрватски полиња“, во соработка со околу 450 локални производители и добавувачи од секаква големина, но со посебно внимание кон малите).
Дали ова значи дека малите локални производители ќе бидат фаворизирани во масовната дистрибуција? Потрошувачите навистина може да покажат сè поголем интерес за брендовите што промовираат локално производство, а супермаркетите можеби ќе треба да ги диверзифицираат своите извори на снабдување.
На крајот …
Според Кејнз (John Maynard Keynes), на кого како по правило во време на криза сите се повикуваат, ризикот во работењето е мерлив, може да се управува и постои можност за заштита од него, додека неизвесноста е немерлива, не може да се управува и не постои заштита од неа.
Пандемијата предизвика екстремна дисторзија на глобалниот деловен амбиент и е последен потсетник на компаниите да се подготват за неочекуваното, со цел да бидат еластични и флексибилни како генерален дискурс во водењето на бизнисот.
Целото ова планетарно поместување ја принуди индустрија за производи за широка потрошувачка (FMCG- Fast Moving Consumer Goods), односно сите нејзини потсектори: малопродажбата, производството, логистиката и дистрибуцијата на прехранбените и непрехранбени брзо обртни производи, да ги реконструираат своите деловни и оперативни модели за брзо прилагодување кон промените.
Комбинацијата од социјални, економски, еколошки, технолошки, политички, правни и етички фактори изврши притисок врз оваа индустриска гранка за да ги трансформира деловните модели и уште еднаш да покаже дека претставува витален и прогресивен сектор на светската економија и носител на стабилноста во времиња полни со неизвесност.
